Dze si crèissua a Sen-Pière, eunna quemeua a dji quilométre de Veulla, que s'épate de Djouî i tri meulle métre di Mon-Fallère, cognuya pe se dou tsahì: lo tsahì de Sarriod-de-la-Tour é, a cotì de l'eillize, su an rotse, lo tsahì de Sancto Petro. Lo paì l'a eun bor, ièi s'accappon le beteucque, é eunna lardze colleun-a que profite bièn di solèi, belle d'iveur.
Deun le-z-àn ouitanta, l’ie eunna quemeua de mouèn de dou meulle dzi, bièn llettéte a la campagne: Sen-Pière l’ie cognù surtoù pe la cultivachón di pomme é de la veugne. I dzor de ouì, l'a belle tri meulle abitàn... le pro é le verdjì l'an queuttó la plahe a de dzente mèizón, ièi reuston de fameuille que traillon dedeun de-z-oufficho eun Veulla.
Mèizón de mé l’ie dedeun eun petchoù veladzo su la colleun-a de Sen-Pière, a 800 métre, que l'a non La Tsarihe. Le vezeun de mèizón l’ion caze tcheutte de campagnar eun penchón, avouì leur garsón ou feuille é coutche nièi. Le vioù prédzoon tcheutte patouè é la grousa partia di dzoen-o étò, belle que l’ie coutche vezeun que vegnè de Veulla é prédzoo renque italièn. Me rappello que, deun le veladzo dézò lo nouho, reustoon doo fameuille d'ansièn émigré que prédzoon fransè. Le femalle, Marguerite, Renée é Henriette, l’ion le seulle que l’ion todzor dzente pegnéte é que beuttoon lo rodzo i pot. Dz’i vitto aprèi a lèi dî "Bonjour" é henque l’ouillè dî "faire la bise". Pe lo restàn, eun tchi mé se prédzoo patouè avouì tcheutte: pappa, mamma, granmée é granpée é tante.
Mon pappa
Pappa l'è nèissù l'an 1951 é l'è crèisù a Sen-Pière, i petchoù veladzo de Orllàn a 1100 métre. Llu me conte todzor que lo tsemeun pe le machine l'è aréó l'an 1964 é que devàn le dzi se boudzoon renque a pià. La fameuille de pappa l'è orijinère de Bioun-a: eungn effè y è eun veladzo su lé que l'a non Chentre, comme no. Lo granpée de pappa l'a atsetó de micho eungn Orllàn é son garsón, mon granpée, l'è nèissù a Sen-Pière. Ma granmée Odette, i contréo, vegnè de Sen-Dzordzo, belle que can l’ie mèinoù l'ayè passó coutche-z-àn eun Franhe, eun Savouè.
Pappa prèdze lo patouè de Sen-Pière é l'a todzor u lo plèizì de me fée aprende le paolle pi rée, que reuscon de se pédre: l'è llu que m'a aprèi le paolle "péyan-a", "verdzahe", "ratavoueilleudze". M'a aprèi le non di plante eun patouè: la "doille", la "brenva", la "pèhe". Cognì bièn totte le paolle di moublo que s'eumplèyoon eun cou eun campagne é pe fée i biche, é le non di toponime de Sen-Pière. Can dze trompo de paolla, ou dze eumplèyo de-z-italianisme, me corrèdze.
Pappa trailloo pe l'Enel é deun le-z-àn l'a traillà en difféente quemeue de la Val d'Ouha, avouì de collègue de Oveuze, Vapeleunna, Fénis, Tsahillón, Votornenste... Can prèdze avouì coutcheun que l'è po de Sen-Pière, l'è eun ta de s'addaté i patouè de l'otra personna, tchandjì le paolle é le son. Me rappello que de tenzentèn me dijè "Te so-heu comme dijón gneuffe en Votornentse?", "Eun Tsahillòn l'an doo paolle pe dî l'oura: l'oura é lo ven, depèn de ièi tèrie!".
Dze pouì cheur dî que pappa l'è lo premì que m'a fa apprésyì la retsèhe di variante di patouè valdotèn.
Ma mamma
Mamma l'è nèissua l'an 1955 é l'è crèissua a Sen-Pière, i veladzo d'Allèizeun. Mon granpée Sezar é ma granmée Denize l’ion tcheu dou de Senpiolèn é can l’ie an doute su comme se dijè eunna paolla eun patouè, ma granmée l’ie la référanse: "A Sen-Pière eun di pai. N'i todzor sentù dî de heutta magnî".
Mamma m'a todzor prédjà eun patouè can l’io mèinoù, mi me conte que can n'i comenchà l'azilo dze prèdzoo renque pi mi italièn, é l'è reustó pai pe coutche-z-àn. Can n'ayò sat an, mamma l'è reustéte eun condechón de ma sièi é dze me rappello que eun dzor m'a deu: "Dze lamériyo que euncó ta sièi aprégnisse lo patouè, comme t'o aprèi-lo té. L'è eumportàn donque que te lèi prédzèye euncó té eun patouè can l'è pe nèissua". Heutte paolle, belle que l’io mèinoù, m'an bièn totchà. Dèi si dzor, n'i reprèi pocca pe cou a prédjì patouè, grase a mamma que m'a fa comprende véo l’ie eumportàn pe la nouha fameuille.
Lo lessique de ma fameuille
Ma granmée Odette de tenzentèn eumpléyoo de paolle di dzargo de Sen-Dzordzo: "lo couèitse", "lo mélo". Pappa, can l'a voya de squeursé, tsertse de prédjì lo dzargo pe veure se dze comprègno: "T'o dza apreustó lo nampio?".
Mamma cognì bièn d'ajétif pe décriye le personne, po todzor bièn jantì, que fèyon tan riye mé é ma sièi: "pleuro, badjàn, poutcho, toquetta, tordagne, mahù, euntordù, pouho matasse, tseucque, roha, rabadàn, ..."
Lo meun caro dedià i patoué: lo téatro
N'i la chanse de fée partia de la coumpagnì de téatro populéro La Tor de Babel dèi l'an 2015. La "benda de la Tor de Babel", comme no lamèn no-ze féé quéryì, l'è compozéte de dzi de tcheut éyadzo (di mèinoù de catr’an a hisse que l'an pi de sincant'an) orijinère surtoù di quemeue de Sen- Nicolà, Sen-Pière, di-z-Amaeulle, Oveuze, Euntroù. Pe mé, l'è eungn'occajón spésiala pe m'amuzé é prédjì patouè avouì de dzi que sissan po de la min-a fameuille. Mandì, que écrì le pihe pe no, fi bièn attenchón i paolle que cher é eunsemblo no tsertsèn d'accapé de magnì de dî d'eun cou ou de corrédjì le-z-italianisme, pe tchertchì de mantchan-ì la retsèhe di nouho patouè.
Mi lo pi dzen, pe mé, l'è de veure le mèinoù que s'amuzon eun féyèn de téatre é que predzon patouè.
Le min-e berseuze, le min-e fasón de diye, le meun proverbo
Can l'io petchouda, le grou me vardoon su le dzon-èi é tsantoon la tsanhón "Trotta trotta mon melè, canque i pon de Tsezallè".
Le granmée cognissoon bièn de ditón: "Moutse a Tsalende, tsandèile a Paque", "Se lo trenta de joueun y è euncó renque eun pecò de nèi su la tso d'Ozèn, manque po l'eue d'itsotèn", "D'eunna maladì fou jamì nen fée eungn'otra", "Lèi va de totte pe fée eun mondo", "Lo fromadzo va eun devàn é lo pan reuste eun man".
Le fasón de diye que eun fameuille no eumpléyèn lo pi soèn son lléttéte i traille é su comme lo fée :"can t'i lé, te vèi" é "can l'è fa, l'è fa" ou su la retsèhe "l'a po frette i pià", "l'è pe lo pi reutso di chimichéo"…
