Tsertsa

Dichonéo

Contenù di site

Multimédià

Teste eun patoué

Documàn

O mot dou més : le mot da polétécca

16 octobre 2020

Avétsa l'imadze Paolle poleteucca patoué

[patoué de Bretsón]

E vouélà, apré aé rémandà pé lontén, i sén aroà ou momèn dé y élétsión qué, tsi co, i no l'an feu-no tsérde pé tré émportante tchoze: le Consèi quemenal én moué dé quemeunne, o Consèi réjonal é o referendum pé aproé l'abachemèn dou numéró di parlamentére.

Belle si, én jénéral, ou sémbiéret qué le djen i l'ouson mins d'éntéré vers a polétécca (ou bachta aité can dé djen i van a voté), én Val d'Ohta l'éntéré ou sémbia éncorra vi, surtoù pé tsen qu'ou régarda l'élétorà atif. A pasión pé a "tchoza peblécca" a l'a dé rich moué profonde, probabiemèn a coza dé l'ichtouére totta particuyéra da nohtra réjón qué, finque i tén di monarchie asoleutte, a l'at aù dé bon marje d'otonomia.

A queulteurra, avó a cha lénga qu'a la porta, a pou pa qué ése témouèn dé tsou amour. Tan pé comintsé, totte le variété dé patoué i l'an o mot pé dire "polétécca" : polèteccapoleteucca, pouleteucca, poulitécca, tanque a aroé a poulìtica/polìtica dé cahquie quemeunna da Basa Val (Champorcher, Arnad, Montjovet, pér éjimpio) qu'i prézénton eun acsàn tonécco pi éndérì, probabiemèn pé l'énfluéntsa dou tayàn. I son touì dé mot qu'i l'aruon dou latìn politice, "rélatif ou gouvernemèn dé y ommo", qué, ou cho tor, ou l'arua dou grec.1

A méma manira, touì le patouè i l'an o mot pé dire  "santécco" é co tsi co tsé ou sé prézénta én totte le variété fonétécque: senteucco én Ata Val, sendic én Ayas, seuntécquio é Fontainemore  Touì tsi mot écquie i l'aruon dou latìn syndicus (eun atro empunt dou grec) qu'ou l'at eun sans echtrabé: "tsou qu'ou défèn"2 (da méma rich ou l'arua co o mot "séndicat").

Ou santécco, én Val d'Ohta, a l'é guiettà co eunna viéya traditsión : tsella da pianta dou santécco qu'a vièn coppà é torna piantà protcho di mite dou gno premì sitouayèn. O rituel ou l'a eunna londja ichtouére, belle si, a l'orijinne, ou l'ae teut eun atro sans. En éffet, probabiemèn, ou féjae part di sérémonée dé notse di romàn é ou servichae a garantì a fécondité da cobbia.3 Magara, a l'é fran a eunna fertilité, belle sé pa biolojécca, qu'ou non pénsa orra : un rituel pé porté retchètsa ou pais.  

Pé levré; i poén prèdjé dou pocht dé douque o santécco ou l'aminichtra a quemeunna, belle si tsou bachtemèn ou raprézénta moué dé pieuch, surtoù pé le piquió veladjo. Ou pout ése vu fran comme un pouént dé référemèn pé totta a comunoté, un pocht douque non sé rehcontra é non sé prèdja. En patoué  y é son moué dé manire pé créyé tsou pocht. Djeuchto pé fére cahquie éjimpio, én Ohta non di mèizón quemin-a, "o mite dé touit"; é Courmayeur, méijón dé quieméra (a rémarqué qué a consonna "n" a l'a quieuttà o pocht a eunna "r" é tso l'é un tré caratérizàn dé tsétta prègjà ); a La Magdeleine i l'én o méquio quemeunna ; én Ayas a tchambra quemeuna ; é Perloz simpiemèn quemeunna etc.

Comme a l'é évidèn, én totte tsétte echprèsión, tsen qu'ou vièn beuttà én rélief a l'é o sans dé comunión, dé comunoté qu'a dèi ése a baze dé eunna bona aminichtratsión dou territouére. E donca, qué tso prensippe ou séa eunna bona guida é eun obiètif pé touì le gno aminichtratour !

_________________________

1 VON WARTBURG, W. (1922 ss.). Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW). Bâle: Zbinden. Vol. IX, 130b et s. 

2 VON WARTBURG, W. (1922 ss.). Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW). Bâle: Zbinden. Vol. XII, 495b et s.

3 BETEMPS, A. (2006). La planta di senteucco. Dans: Nouvelles du Centre d'Études Francoprovençales « René Willien ». n° 53/2006, pp. 76-81.